>
Een hemels tapijt
>
Ontwerp een nieuw vloertapijt voor de Burgerzaal van het Koninklijk Paleis op de Dam, dat was de opdracht die kunstenaar Ria van Eyk in 1996 ontving van de Rijksgebouwendienst. Van Eyk kreeg daarbij alle vrijheid: ‘Het had bij wijze van spreken ook een handgeknoopt tapijt uit Hongkong kunnen worden.’
>
‘Een aangename schrik’, zo omschrijft Ria van Eyk het moment waarop zij voor het eerst met de ontwerpopdracht werd geconfronteerd. De opdrachtformulering van Wytze Patijn, de rijksbouwmeester luidde: ‘Ontwerp een kleed dat recht doet aan de ruimte van de Burgerzaal zoals die door Jacob van Campen in de 17e eeuw is ontworpen. Neem alle vrijheid daarin maar doe recht aan het gebouw zelf. En maak er niet een autonoom kunstwerk van, maar stem het af op het interieur van de zaal. Realiseer je dat het niet een schilderij moet worden, maar dat je er overheen moet kunnen lopen.’ Van Eyk was niet onbekend met dergelijke monumentale opdrachten. Eerder ontwierp zij onder meer het interieur – waaronder het tapijt – van de werkvertrekken van koningin Beatrix en prins Claus op paleis Noordeinde. Het vloertapijt voor de Burgerzaal was alleen al technisch gezien een zeer complexe opdracht, maar ook een uitgelezen kans om de ‘kracht van textiel’ te laten zien. ‘Textiel kan in interieurs en gebouwen een prachtige rol krijgen, maar je ziet het zelden spannend toegepast’, vindt Van Eyk. ‘Het is vaak decoratief of van dat ambachtelijke geknutsel. Ik zie textiel juist als een element van de architectuur, maar zo wordt het eigenlijk zelden gebruikt. Die kracht wordt er bijna nooit aan gegeven.’
>
Burgerzaal
De Burgerzaal van het Paleis op de Dam is een imposante ruimte die bol staat van symbolische betekenissen en verwijzingen. Zo is er de mythologische god Atlas, torser van het hemelgewelf, die neerkijkt op de marmeren vloer waarin het westelijk en oostelijk halfrond van de aarde en de noordelijke sterrenhemel zijn ingelegd. In de hoeken van de zaal zijn de bouwstenen van het universum – aarde, water, lucht en vuur – uitgebeeld. De bezoeker van de Burgerzaal heeft de wereld spreekwoordelijk aan zijn voeten en waant zich in het middelpunt van het universum. De Burgerzaal is door de tijden heen altijd een openbare ruimte geweest. Uitzonderingen zijn koninklijke gelegenheden als diners, recepties, concerten en exposities. Voor sommige van deze gelegenheden wordt een uit losse delen bestaand vloertapijt gelegd. Tot voor kort hadden de medewerkers van het Koninklijk Paleis bijna een dag nodig om het 19e eeuwse tapijt in Oosterse stijl uit te rollen en aan elkaar te naaien. Dit tapijt met zijn versleten plekken en opkrullende hoeken was echter dringend aan vervanging toe. Aan het nieuwe vloertapijt werden hoge technische eisen gesteld. Van Eyk: ‘Het is zo'n grote maat dat factoren als kleur, body, gewicht en uitstraling een rol spelen, maar ook het ‘liggen’ van het tapijt op de vloer. Afgezien van het functionele gebruik, moest het ook een stevig tapijt zijn waarvan de afzonderlijke delen naadloos tegen elkaar aan gelegd zouden kunnen worden. Een heel groot tapijt - wat wij kamerbreed noemen – levert weinig moeilijkheden op omdat het gelijmd of aan de randen vastgespijkerd wordt. Het is niet moeilijk om daar een zeer groot formaat van te maken. Maar in dit geval hebben we het eigenlijk over een karpet. Het is een losliggend tapijt van bijna 600 vierkante meter op een marmeren vloer. Technisch gezien komt daarbij dat de marmeren vloer niet alleen glad, maar ook ongelijkmatig is. Dit soort zaken maakte het erg ingewikkeld. Je kunt een dergelijke vloer ook niet ‘egaliseren’ met een dik tapijt. Een te hoogpolig tapijt is ergonomisch slecht en kan pijn in rug en voeten veroorzaken.’
>
Tijdsbeeld
Na een aantal bezoeken aan het Koninklijk Paleis stond Ria van Eyk al snel het idee van een hemelbeeld voor ogen. Daarbij werd ze getroffen door het tijdsbeeld van de marmeren vloer. ‘Ik kende de vloer, maar toen ik er nauwkeuriger naar keek, zag ik dat de wereldkaarten niet compleet waren’, vertelt van Eyk. ‘Op de 17e eeuwse wereldkaarten zijn stukken van de wereld nog niet duidelijk in kaart gebracht. Dat vond ik een ontzettend mooi en spannend beeld. In die tijd gingen Nederlandse schepen de wereld zeeën op en wezen Hollandse kooplieden op de vloer aan waar hun schip voer, terwijl wij ons nu bezighouden met de planeten en de ruimtevaart en het bijna vanzelfsprekend is om door de lucht te vliegen. Daarbij vond ik het een mooi gegeven dat het tapijt los wordt gelegd en steeds weer uitgerold moet worden. Het is een hele mooie, bijna conceptuele handeling om over de beelden van de 17e eeuwse aarde een 20ste eeuwse hemel heen te rollen.’
>
Melkweg
Van Eyk ging zich vervolgens oriënteren op de mogelijkheden van de textielindustrie. ‘Ik was er nog niet uit hoe een complex beeld met een ‘random’ structuur een hemel zou kunnen creëren. Het was niet om de beelden waarom ik uiteindelijk met tapijtfabriek Desso in zee ben gegaan, maar om het feit dat zij een grote cirkel met een straal van 4,65 meter zouden kunnen weven. De ellips vorm in het tapijt vond ik in een vroeg stadium al zo essentieel en zo mooi dat dat de doorslag gaf voor Desso.’ Toevalligerwijs was Desso tijdens het ontwerpproces bezig met de ontwikkeling van de knowhow om een gedigitaliseerde foto te kunnen weven. Het bedrijf had eerder de nodige ervaring opgedaan bij het weven van de – door kunstenaars ontworpen – wandtapijten voor het paleis van justitie in 's-Hertogenbosch. Van Eyk: ‘Toen de mogelijkheid van de vrije vorm voorhanden bleek, ben ik me gaan verdiepen in de astrofotografie. Al die hemellichamen hebben prachtige decoratieve vormen, maar daar wilde ik me niet in verliezen. Ik heb uiteindelijk voor een foto van de melkweg gekozen. Om de lengteas van de zaal te benadrukken heb ik het beeld geroteerd en gespiegeld. Daarmee kon ik ook een middelpunt creëren. De lengte van de ruimte maakt het tot een zaal, maar als het gebruikt wordt voor diners heeft het weer iets van een kamer. De koningin zit dan ook precies in het midden van de zaal aan een grote lange tafel.’ Het ontwerp was zo goed als klaar, toen in april 1997 de komeet Hale-Bopp aan de hemel verscheen. Van Eyk besloot om het tapijt door toevoeging van de Hale-Bopp komeet te dateren op april 1997. Die datering was tegelijkertijd een kunsthistorische verwijzing naar het geborduurde tapijt van Bayeux uit 1073 waarop het beeldverhaal van de slag bij Hastings wordt verteld. Op dit tapijt staat namelijk de komeet van Halley afgebeeld.
>
Pointillisme
Toen het project eenmaal liep en alle praktische eisen gedefinieerd waren, bleek dat er slechts 11 kleuren gebruikt mochten worden. Meer zat er technisch niet in. Aan Toine Ooms van Tuesday Multimedia werd de opdracht gegeven om het aantal kleuren van de oorspronkelijke foto te reduceren ‘In eerste instantie is de afbeelding digitaal teruggebracht naar een palet van 256 kleuren’, vertelt van Eyk. ‘Daarna heb ik kleuren handmatig weggehaald. Het uitzoeken en bijstellen van de kleuren heb ik puur op mijn gevoel gedaan, zoals een schilder zijn palet hanteert.’ De felle heldere kleuren riepen echter nogal wat discussie op. Men vroeg zich af of ze niet te hard waren. Om die reden werd een extra proefstaal gemaakt waarbij de lichtblauwe kleur een fractie werd ‘vergrauwd’. Van Eyk: ‘Het was net of er koffie op gevallen was. Ik heb twee keer een aantal stalen laten maken en daar heb ik het complete tapijt op beoordeeld. Ik heb het ook met die kleine stukken gepresenteerd en uiteindelijk het vertrouwen gekregen dat het goed uit zou vallen. Heel belangrijk, maar ook heel moeilijk zijn de verschillende ervaringsniveaus in de zaal. Als je de trap opkomt kijk je er op maaiveldhoogte overheen, maar je kunt het ook van boven bekijken. Daar heb ik op een intuïtieve manier heel bewust gebruik van gemaakt. Ik was daar zo zeker van dat ik het aanbod van de Rijksgebouwendienst om het tapijtontwerp in een virtual reality montage op te nemen, heb afgeslagen. De ruimtelijke ervaring van het virtual reality beeld had ik niet nodig. De optische kleurmenging van de verschillende kleuren heb ik natuurlijk wel getest. Het is eigenlijk puur pointillisme, dus in die zin was die optische kleurmenging niets nieuws.’
>
Oplevering
Op 28 oktober 1998 was het zover. Samen met koningin Beatrix betrad Ria van Eyk als eerste het gloednieuwe vloertapijt. Hoe heeft Van Eyk het resultaat ervaren? ‘Wat ik er goed aan vind is dat het tapijt zo enorm voor zichzelf spreekt. Je kunt het daarna naar eigen behoefte gaan plaatsen. De één gaat aan de wandel met intellectuele interpretaties en de ander wil gewoon in de vloer verdwijnen door er op te gaan liggen. In eerste instantie beleef je iets ongelooflijks; de beeldtaal overtreft ieder woord.’
>
- - - >
>
Het vloertapijt van de Burgerzaal is op onregelmatige tijdstippen toegankelijk voor publiek. De data waarop het tapijt te bezichtigen is worden veelal kort van tevoren aangekondigd in regionale en/of landelijke dagbladen.
>
Het Koninklijk Paleis -
www.bmz.amsterdam.nl/adam/nl/groot/paleis.html
www.kon-paleisamsterdam.nl
>
>
>
© Gerard Voshaar 2000